واکاوی فقهی رمز ارزها

مقدمه

امروزه گرایش به استفاده از رمزارزها در معاملات خرد و کلان اقتصادی از یک سو و سرمایه‌گذاری و ترید در این بازار گسترده و متنوع از سوی دیگر، طرفداران زیادی پیدا کرده است. نظر به اینکه بسیاری از حاضران در این بازار جذاب و پول‌ساز، گرایشات دینی و مذهبی دارند و حلّیت و حرمت فعالیت در این حوزه برای ایشان اهمیت دارد، در این نوشتار می‌کوشیم به شکلی مختصر و با زبانی ساده به روشن شدن برخی از زوایای فقهی و حکم شرعی خرید و فروش ارزهای دیجیتال بپردازیم.

بررسی حکم شرعی ارزهای دیجیتال

خرید ارز دیجیتال با ۱۰ هزار تومان!

تو صرافی ارزپلاس میتونی فقط با ۱۰ هزار تومان و با کارمزد صفر، بیش از ۶۰۰ ارز دیجیتال رو بخری!

شروع

موسوعه‌های فقهی همچون کتاب‌های مکاسب، متاجر، بیع و … بسیاری از عناوینی را که در تبیین حکم شرعی ارزهای دیجیتال مدخلیت دارند، پیش روی ما قرار می‌دهند. اگر بخواهیم به شکل مختصر و مفید استانداردهای یک معامله صحیح را از دیدگاه شرع مقدّس بیان کنیم، می‌توانیم به عناوینی که در ادامه می‌آیند، اشاره نماییم:

• معامله‌ای شرعی است که ربوی نباشد؛ پس معاملات ربوی حرام است. (چون ربا در اسلام حرام است.)
• معامله‌ای شرعی است که غرری نباشد؛ پس معاملات غرری حرام است. (چون طرفین معامله نباید ضرر کنند.)
• مورد معامله باید موجود و معلوم باشد؛ پس معامله بر چیزی که موجود و معلوم نیست، باطل است.
• مورد معامله باید مالیت داشته باشد؛ پس معامله‌ای که بر اشیای فاقد مالیت واقع می‌گردد، باطل است.
• مورد معامله باید مشروع باشد؛ پس معامله‌ای که بر اشیای غیرمشروع واقع گردد، باطل است.

وقتی می‌گوییم معامله باطل است، مراد ما آن است که نه خریدار مالک مبیع (کالای فروخته‌شده) می‌شود و نه فروشنده مالک ثمن بیع (پول پرداخت‌شده).

سنگ محک ما برای تشخیص حرمت و حلیت یک معامله، 5 عنوان مذکور است که محل وفاق فقهای شیعه، از قدما تا معاصرین، بوده است.

در ادامه به بررسی مختصر هر یک از موارد و تطبیق موضوع بر عناوین می‌پردازیم.

آیا معامله رمزارزها ربوی است؟

منظور از معامله ربوی معامله‌ای است که در آن ربا جریان دارد.

ربا چند حالت دارد:

• دو کالای هم‌جنس را معامله کنیم در حالی که یک طرف زیادتر یا سنگین‌تر است. مثلاً دو کیلو برنج طارم را با سه کیلو برنج طارم از نوعی دیگر معامله کنیم.
• به کسی پولی را قرض بدهیم و شرط کنیم که آن را با کمی زیاده به ما پس بدهد. مثلاً یک میلیون تومان قرض بدهیم و شرط کنیم که یک میلیون و صد هزار توان پس بدهد.

واضح است که ربوی بودن جزو مشخصه‌های معاملات مربوط به رمزارزها نیست. بله این امکان وجود دارد که یک نفر به عنوان مثال یک واحد بیت کوین را در فلان تاریخ به دیگری قرض بدهد، مشروط به بازپرداخت آن به یک و یک دهم واحد بیت کوین در تاریخ بعدی. ربوی بودن این قرض روشن است، اما این جزو شاخصه‌های معاملات این بازار نیست. به بیان دیگر، حرمت ربا، حکم معامله ارزهای دیجیتال را زیر سؤال نمی‌برد.

آیا معامله رمزارزها غرری است؟

«غرر» یعنی ضرر و هلاکت و منظور از آن، چیزی است که احتمال سود و منفعت آن معلوم نیست. در تعریف خرید و فروش یا بیع غرری آمده:

بیع چیزی که ظاهرش مشتری را گول می‌زند و باطن آن مجهول است.

پس چنانچه کسی رمزارزها را نشناسد و نداند که موضوع معامله چیست، این معامله «برای وی» می‌تواند جنبه غرری داشته باشد. (البته نمی‌توان گفت خود معامله و مورد معامله غرری است.) در معاملات غرری اصولاً فردی که اقدام به خرید مال مجهول می‌کند، در خطر متضرر شدن واقع می‌گردد و علت اصلی حرمت معاملات غرری ممانعت از متضرر شدن افراد است.

آیا رمزارزها موجود و معلوم هستند؟

آیا زمانی که در این بازار معامله می‌کنید، در حقیقت در حال معامله یک چیز موجود و معلوم هستید؟ پاسخ به این سؤال را می‌بایست در مجموعه‌ای از بحث‌های تکنیکی و فنی جست‌وجو کرد. رمزارزها از جنبه‌های مختلف به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. از جمله: کوین‌ها و توکن‌ها، آلت کوین‌ها، استیبل کوین‌ها و … . تشخیص موجود و معلوم بودن رمزارزها با توجه به بحث‌های تکنیکی با خود مکلّف است.

آیا رمزارزها مالیت دارند؟

تشخیص مالیت یا عدم مالیت اشیا با عُرف است. چنانچه عرف مردم قائل به مالیت برای رمزارزها باشد، یعنی به زبان خودمانی «پای رمزارزها پول بدهد!»، نمی‌توان در مالیت آنها اشکالی وارد کرد. یکی از جذابیت‌های این بازار اتفاقاً نقدشوندگی بالای آن است.

ممکن است در تعریف عرف بعضی از علما قائل باشند که مراد از عرف، عرف عُقلا است و نه عرف عامه (یعنی عموم مردم که شامل بی‌سوادان هم می‌شود). حتی اگر مراد از عرف را عرف عقلا بدانیم، فقط کافی است به سیاهه‌ای از بانک‌ها، مؤسسات، بنگاه‌های مالی بزرگ و کمپانی‌هایی که در این حوزه وارد شده‌اند، نگاهی بیندازیم تا بپذیریم که عقلا هم برای رمزارزها مالیت قائل هستند.

آیا رمزارزها مشروع هستند؟

طبیعتاً مراد از گزاره «مورد معامله باید مشروع باشد» این است که معامله بر اشیایی واقع نشود که صرفاً برای امور نامشروع و حرام استفاده می‌شوند. برای فهم موضوع می‌توان به عنوان مثال به خرید و فروش مشروب اشاره کرد.

البته که از رمزارزها در اقدامات غیرقانونی، پولشویی و امثال آن نیز استفاده می‌شود، اما نمی‌توان گفت که این رمزارزها صرفاً برای امور غیرقانونی خلق شده‌اند یا غالباً در این امور استفاده می‌شوند، بلکه حجم قابل‌توجهی از معاملات واقع‌شده بر رمزارزها کاملاً قانونی و مشروع هستند.

شاید به نحوی بتوان رمزارزها را از این حیث با آلات موسیقی مقایسه کرد. آلات موسیقی طبق مبنای عده کثیری از علما آلات مشترک هستند؛ یعنی هم می‌توان از آنها استفاده مشروع و حلال کرد، هم استفاده نامشروع و حرام. بالطبع، آنچه که برای استفاده غیرشرعی مورد معامله واقع می‌گردد، حرام است.

سخن پایانی

در این مقاله به مسئله حکم شرعی ارزهای دیجیتال یا رمزارزها پرداختیم و حکم خرید و فروش ارزهای دیجیتال را بررسی کردیم.

در پایان اشاره به یک موضوع دیگر قابل تأمل است که اصولاً امروزه نمی‌توان همچون قدما به پول به عنوان یک کالا نگاه کرد؛ بلکه پول واجد اعتبار است و این اعتبار پول را ارزشمند می‌سازد. مراد ما از اعتبار آن چیزی است که در ازای پرداخت پول به ما می‌دهند. رمزارزها هم در واقع شکل مدرنی از پول هستند که با توجه به اعتباری که به طرق مختلف پیدا می‌کنند، ارزشمند می‌شوند. به طور مثال شرکت تولیدکننده ارز دیجیتال تتر مدعی است که به ازای تولید هر واحد تتر یک دلار پشتوانه برای آن کنار گذاشته است؛ پس هر آنچه که با پرداخت یک دلار می‌توانید بخرید، با دادن یک تتر نیز می‌توانید آن را در اختیار داشته باشید.

اگر با این دیدگاه جدید از پول کنار بیاییم و رمزارزها را هم نوعی از پول بدانیم، شاید بتوانیم از حیث فقهی به نوعی دیگری به این بحث پرداخته و آن را حل و فصل کنیم.